Увага! Старонка працуе ў тэставым рэжыме. Заўважаныя недакладнасці, калі ласка, дасылайце на movananova.by@gmail.com.
Слова | Прыклад выкарыстання |
---|---|
Панядзе́лак, панядзелкавы | Гэтая праца абавязкова мусіць быць здадзеная да панядзелка. |
Аўторак | Да аўторка павінна вырашыцца пытанне з ад’ездам на адпачынак. |
Серада́ (мн. лік – се́рады, у жывой мове ўжываецца таксама націск се́рада). | Па серадах я звычайна хаджу парыцца ў лазню. |
Чацве́р (звярніце ўвагу, што не “чацверг”!) | Цешча прыехала ў нядзелю і сказала, што будзе гасціць у нас да чацвярга. |
Пя́тніца (у жывой мове ўжываецца таксама націск пятні́ца) | Ад серады да пятніцы ў палацы моладзі праходзіць тэатральны фестываль. |
Субота (у жывой мове ўжываецца таксама сыбота) | Апроч суботы, усе дні на гэтым тыдні я ўжо заняты. |
Нядзе́ля, нядзельны | У гэтым месяцы ажно пяць нядзеляў! У нядзельнай школе дзеці вывучалі біяграфію Каліноўскага. |
Выходныя/ выхадныя | На гэтых выходных плануем выбрацца ў вандроўку па Гарадзеншчыне. |
ЗАПОМНІЦЕ!
бел. тыдзень – рус. неделя
бел. нядзеля – рус. воскресенье
Слова | Прыклад выкарыстання |
---|---|
Сту́дзень (рус. январь), студзеньскі | На студзеньскія святы мы паехалі ў “Сілічы” катацца на лыжах. |
Лю́ты (рус. февраль), лютаўскі | Лютаўскія маразы ў гэтым годзе даходзілі да мінус трыццаці пяці градусаў! |
Сакаві́к (рус. март), сакавіцкі | Раптоўная сакавіцкая адліга прынесла нечуваную паводку. |
Красаві́к (рус. апрель), красавіцкі | Красавіцкія заняткі курсаў адбываліся на вольным паветры. |
Тра́вень / май, травеньскі / майскі | Травеньскі адпачынак на Нарачы надоўга запомніўся сябрам. |
Чэ́рвень (рус. июнь), чэрвеньскі | Чэрвеньскі рэпертуар тэатра пакінуў Васіля ў роспачы. |
Лі́пень (рус. июль), ліпеньскі | Ліпеньскі водар кветак быў для Юрася лепей за любую парфуму. |
Жні́вень (рус. август), жнівеньскі | Жнівеньская касьба нагадвала, што хутка “Дажынкі”. |
Ве́расень (рус. сентябрь), вераснёвы | Вераснёвыя гастролі гурта “Vuraj” прыцягнулі вялікую ўвагу замежнікаў. |
Кастры́чнік (рус. октябрь), кастрычніцкі | Кастрычніцкі эканамічны форум традыцыйна сабраў шмат экспертаў, гасцей і журналістаў. |
Лістапа́д (рус. ноябрь), лістападаўскі | Лістападаўская вандроўка студэнтаў курсаў “Мова Нанова” была запланаваная ў Любчу. |
Сне́жань (рус. декабрь), снежаньскі | Снежаньскія зніжкі ў крамах сведчылі, што хутка Каляды. |
Слова | Прыклад выкарыстання |
---|---|
Калянда́р (р. скл. – календара́, д. скл. – календару́, тв. скл. – календаро́м, м. скл. — у календары́) | Нехта зрабіў памылку друку, і ў календары ў чэрвені з’явілася трыццаць першае чысло. |
Дата / чысло | У даце свайго вяселля Валянцін бачыў дзівосны збег лічбаў: 20.10.2010. |
Пара́ года / сезон | Якая твая любімая пара года? |
Дзень / суткі | Дзень пры дні, як цень пры авадні (Р.Барадулін). |
Ты́дзень (рус. неделя) | На гэтым тыдні абавязкова паедзем купацца на возера! |
Дэкада (дзесяць дзён) | Дызайн праязнога на дэкаду абнаўляецца кожны квартал, каб самыя вынаходлівыя не маглі яго падрабіць. |
Месяц | Цягам месяца трэба было здаць восем залікаў. |
Квартал (тры месяцы) | Справаздачу за гэты квартал трэба падрыхтаваць цягам тыдня. |
Паўгоддзе | У другім паўгоддзі Мікола паабяцаў выправіць свае нездавальняльныя паводзіны ў школе. |
Год | Гады ў рады (г. зн. рэдка) яны выбіраліся на мора. |
Дзесяцігоддзе | Мірскі замак аднаўлялі амаль тры дзесяцігоддзі. |
Стагоддзе / век | У якім стагоддзі была збудаваная гэтая сядзіба? |
Тысячагоддзе | Не кожнаму пашчасціла пажыць у двух тысячагоддзях! |
Каляндарныя (традыцыйныя) свя́ты (рус. праздники) | Да нашага часу з традыцыйных святаў найбольш папулярнымі застаюцца Каляды і Купалле. |
Гадавое кола / гадавы цыкл / колазварот | Гадавое кола нашых продкаў звязвала рытм іх жыцця з рытмам усяго сусвету. |
Штодзень – кожны дзень, штодзённы, штодзённік (рус. ежедневник) | Штодзённымі лічацца газеты, якія выходзяць прынамсі пяць разоў на тыдзень. |
Штотыдзень – кожны тыдзень, штотыднёвы, штотыднёвік (рус. еженедельник) | Курсы “Мова Нанова” адбываюцца штотыднёва ў Менску ды іншых гарадах Беларусі. |
Штомесяц – кожны месяц, штомесяцовы / штомесячны | Людзям з хранічнымі захворваннямі рэкамендуецца здаваць аналізы штомесяц. |
Штогод – кожны год, штогадовы | Штогадовы кангрэс беларусістаў адбываецца ў Коўне. |
Учора (рус. вчера), заўчора / пазаўчора | Заўчора з сяброўкаю хадзілі ў кіно на прэм’еру галівудскага жудзіка. |
Сёння (рус. сегодня) | Сёння ў нашай хаце свята, калі ласка, у нашу хату! (Ул. Някляеў) |
Заўтра, паслязаўтра / пазаўтра | Пазаўтра сіноптыкі абяцаюць моцную залеву. |
Ле́тась – у мінулым годзе, залетась / пазалетась – у пазамінулым годзе | Залетась мы не былі на адпачынку ў Рыме, а летась не былі ў Парыжы. |
Сёлета – у гэтым годзе | Сёлета Міхась хадзіў на рыбу амаль штодня – і насушыў на зіму цэлыя гірлянды карасёў. |
Нале́та – у наступным годзе | Налета Яраслаў рыхтаваўся паступаць у гімназію з матэматычным ухілам. |
Гадаві́на (рус. годовщина), угодкі | Пра прыемныя падзеі скажам “гадавіна” (“гадавіна вяселля”), пра непрыемныя – “угодкі” (“угодкі з дня смерці”). |
Увага! Запаўняйце тэсты выключна з беларускай раскладкі клавіятуры (за выключэннем рускіх словаў)! Вялікія і малыя літары значэння не маюць. Калі вы ведаеце некалькі правільных адказаў, напішыце толькі адзін з іх.
Пусты радок не залічваецца: калі слова, на вашую думку, напісана правільна, перапішыце яго ў поле для адказу
Яканне – гэта пераход галосных о, э з папярэдняй мяккасцю ў а з папярэдняй мяккасцю ў першым складзе перад націскам, альбо, калі казаць папросту, пераход е, ё ў першым складзе перад націскам у я. У нашай мове гэта не толькі норма вымаўлення, але і норма правапісу.
Звярніце ўвагу на тое, што ў выпадку з часцінкай не і прыназоўнікам без гэтае правіла ў частцы правапісу не працуе. Нягледзячы на тое, што вымаўляць спалучэнні кшталту не быў, не трэба, без жартаў, без нас мы мусім з яканнем (нЯ быў, нЯ трэба, бЯз жартаў, бЯз нас), паколькі не і без не маюць свайго націску, прымыкаюць да знамянальнага слова і фактычна аказваюцца ў пазіцыі перад націскам, яны, паводле сучаснага правапісу, мусяць пісацца з літарай е. Хоць, напрыклад, паводле граматыкі Тарашкевіча і ў сённяшнім класічным правапісе, у такой пазіцыі яны пішуцца з я.
Яканне распаўсюджваецца на ўласнабеларускую лексіку, а таксама на ўласныя назвы славянскага паходжання: вясковы, зямля, няхай, Яфі́м, Яфрэмаў. Аднак яно не адбываецца ў пераважнай большасці запазычанняў з неславянскіх моваў: калектыў, легенда, берэт, метро, а таксама пасля заднеязычных г, к, х: кефір, герой, гербарый. Вылучаецца толькі невялікая група старых адаптаваных запазычанняў з неславянскіх моваў, у якіх развілося яканне: дзяжу́рства, калянда́р, сяржант.
З’яву якання не варта блытаць з выпадкамі, калі я з’яўляецца каранёвым. У такім разе яно захоўваецца незалежна ад націску: ві́цязь, су́вязь, за́яц, яравы́, вяза́ць, ме́сяц, па́мяць і інш. Літара я таксама пішацца ў паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў (бо́язь, дро́бязь) і дзеясловаў (ла́яць, ве́яць, се́яць, ка́шляць, ба́яць, му́ляць), а таксама ў аддзеяслоўных назоўніках (ла́янка, ве́ялка, се́ялка).
Увага! Запаўняйце тэсты выключна з беларускай раскладкі клавіятуры (за выключэннем рускіх словаў)! Вялікія і малыя літары значэння не маюць. Калі вы ведаеце некалькі правільных адказаў, напішыце толькі адзін з іх.
Пусты радок не залічваецца: калі слова, на вашую думку, напісана правільна, перапішыце яго ў поле для адказу
Ад панядзелка да панядзелка
Смачна п’ецца нам гарэлка.
Прадамо мы валоў сорак —
Яшчэ вып’ем і ў аўторак.
Прыпеў (2 р.)
Прадамо валоў чароду —
Яшчэ вып’ем і ў сяроду.
Прыпеў (2 р.)
I ў сяроду, і цяпер —
Яшчэ вып’ем і ў чацвер.
Прыпеў (2 р.)
Прадамо бочку пшаніцы,
Яшчэ вып’ем і ў пятніцу.
Прыпеў (2 р.)
Вось закончылі работу –
Яшчэ вып’ем і ў суботу.
Прыпеў (2 р.)
Маем пэўную надзею,
Што пахмелімся ў нядзелю.
Прыпеў (2 р.)
СТУДЗЕНЬ
Студзень – году пачатак, а зіме – палавіна.
Студзень хаты студзіць – рана гаспадароў будзіць.
Студзень пагодны – будзе год плодны.
ЛЮТЫ
Прыйдзе люты – спытае, як ты абуты.
Ад лютага зіма збягае цёмнымі начамі.
Завірухі і мяцелі ў лютым адгудзелі.
У лютым востры мароз, кароткая зіма.
САКАВІК
Сакавік дрэвам сок пускае.
Сакавік часамі снегам сее, а часамі сонцам грэе.
Сакавік зялёны – ураджай благі.
Як у сакавіку туман, дык у жніво дождж – пан.
Няма ў сакавіку вады – няма ў красавіку травы.
КРАСАВІК
Красавік сініць і дзьме, бабам цяпло нясе, а мужык пазірае ды галавою
ківае.
У красавіку грымот – цёплы будзе год.
Красавік сушыць, нічога з зямлі не рушыць.
У красавіку зямля прэе.
У красавіку дождж праходзіць, сонца грэе – тады ўсякі не збяднее.
Красавіцкі ручай зямлю будзіць.
Сонейка з красавіцкай горкі ў лецейка коціцца.
МАЙ / ТРАВЕНЬ
Май – жывёлу ў поле пхай.
Май зямлю грэе, а сіверам вее.
Май – валам дай, а сам на печ уцякай.
Май халодны – год галодны.
Дождж у маі – хлеб будзе і на гультая.
Май – і пад кустом рай.
Мокра ў маі — будуць пышныя караваі.
Майская трава галоднага корміць.
У травень будзе мужык управен.
ЧЭРВЕНЬ
У чэрвені ўбача спадар, што Бог дасць у дар.
Чэрвень не гуляе – ураджай люляе.
Чэрвень сухі — плюнь на баравікі.
ЛІПЕНЬ
Ліпень пякучы, але даручы.
Ліпень косіць і жне, доўга спаць не дае.
Хто ў ліпені на полі пацее, таго ўзімку печка грэе.
У ліпені з касой мужык, а баба з сярпом, але ў хаце ладком.
Ліпень што спаліць агнямі, тое салье дажджамі.
ЖНІВЕНЬ
Кожная хата ў жніўні багата.
Прыдатны красавік цяплом, а жнівень дабром.
Жнівень сее, жне і косіць – на сталах багацця досыць.
Што поле ўродзіць, жнівень знаходзіць.
Хто ў жніўні гуляе, той узімку галадае.
У жніўні і верабей піва варыць.
ВЕРАСЕНЬ
Халодны верасень, але сыты.
Верасень – з досвіткам дзень.
У верасні і ліст на дрэве не трымаецца.
У верасні адна ягада, дый то горкая рабіна.
Як настане верасень – гаспадарам поўна гумно і кішэнь.
Як настаў верасень, дык туман кожны дзень.
КАСТРЫЧНІК
У кастрычніку і хата з дрывамі, і мужык з лапцямі.
Кастрычнік ходзіць па краю і гоніць птушак з гаю.
Кастрычнік ні калёс, ні палоз не любіць.
Кастрычнік зямлю беліць, а лес дык залоціць.
ЛІСТАПАД
Лістапад – вераснёўскі ўнук, кастрычнікаў сын, зіме бацюхна родны.
У лістападзе гола ў садзе.
Лістапад зіме сцежку пракладае.
Лістапад-паўзімнік: мужык з калёсамі развітваецца, у сані перабіраецца.
Лістапад снегу навее – хлеба прыбудзе, а вада разальецца – сена набярэцца.
У лістападзе кладзі капусту ў кадзі.
СНЕЖАНЬ
Снежань зіму пачынае, а год канчае.
Снежань сцюжны з зімою дружны.
Снежань вока снегам цешыць, ды марозам вуха рве.
Сухі снежань – сухая вясна, сухое лета.
Снежань зямлю грудзіць, хаты студзіць.
Яканне – варыянт акання, толькі адбываецца яно выключна пасля мяккіх зычных. Як і ў выпадку з аканнем у вузкім сэнсе слова, наконт паходжання якання няма адзінай думкі. Шэраг вучоных лічыць гэтую з’яву вынікам балцкага ўплыву. Іншыя мяркуюць, што з’ява якання пачала развівацца пазней, у XII стагоддзі, пасля таго, як ужо замацавалася аканне. Паколькі яканне стала адлюстроўвацца ў пісьмовых тэкстах толькі пачынаючы з XIV стагоддзя, ёсць таксама меркаванне, што яно ўзнікла ў гэты час.
Сярод усходнеславянскіх моваў яканне сустракаецца ў нашай мове, у шэрагу дыялектаў рускай мовы і зусім невядомае ўкраінскай. У літаратурнай рускай мове замест я ў пераднаціскным складзе вымаўляецца і (мИсной, лИгушка). На тэрыторыі Беларусі, акрамя пераднаціскнога якання, замацаванага як норма літаратурнай мовы (мЯне́, цЯбе́, зЯмля́), сустракаецца таксама поўнае яканне, якое адбываецца ў любым ненаціскным складзе (сЯрада́, ве́цяр, во́сянь – часткова Гродзенская і Менская вобласці), дысімілятыўнае яканне (зЯмлі́, але зІмля́ – Віцебская вобласць) і еканне (мЕне́, цЕбе́, зЕмля́ – Палессе).